سخنی با مدیران استان: خیالتان راحت، هر جای کشور که جنگ آب باشد، خراسان جنوبی آرام خواهد بود...

در روزهای اخیر، خبرهای نگران کننده و البته حقایق تلخی در خصوص درگیری بر سر آب در روزنامه های کشور به چشم می خورد. در تازه ترین این اخبار، در هفته های گذشته، خبر درگیری خونین در بلداجی (استان چهارمحال و بختیاری) که به کشته شدن یک نفر و مجروح و دستگیر شدن تعدادی از معترضان منجر شد، سر و صدای زیادی به پا کرد (جزئیات بیشتر در این لینک) و البته هر چند موقف، ولی وجود خطر را به خوبی به مدیران آب کشور گوشزد نمود.

امروزه از اصطلاح "جنگ آب" چه در مقیاس داخلی و چه در مقیاس بین المللی زیاد استفاده می شود که به نوعی نشان دهنده شرایط بحرانی و رقابت سخت موجود برای دسترسی به منابع آب محدود می باشد. هر چند نگارنده علاقه ای به استفاده از اصطلاح پارادوکس "جنگ آب" ندارد، اما شاید وصف شرایط این روزها در کشور، کم و بیش در حد همین توصیف ناخوشایند و البته وحشتناک باشد. عاملی به نام "آب" که زمانی زمینه ساز اتحاد و هم افزایی و مشارکت جوامع محلی بود، امروزه متاسفانه به عامل اختلاف و دعوا و درگیری بین این جوامع تبدیل شده است. مگر احداث و بهره برداری سیستم های سنتی مدیریت منابع آب در ایران از قبیل قنات، جز با همکاری و مشارکت بهره برداران (ذی نفعان) و جوامع محلی ممکن بود؟! سیستم هایی که به گواه متخصصان داخلی و خارجی، به عنوان شاهکارهای مدیریت منابع آب در سرزمین خشک و کم آب ایران مطرح بوده اند و علیرغم تکنولوژی ساده و البته پایدار و هم سو با توان طبیعت، اجرا و نیز نگهداری آنها با سختی و مشقت زیاد همراه بوده است و بعضا افرادی جان خود را در این راه فدا می کرده اند! اینکه چه شده است (و یا به عبارت بهتر چه کرده اند) که جامعه ای که دیروز آنگونه با هم یکدل و متحد بودند، امروز بر سر آب به جان هم افتاده اند (متاسفانه)، نیاز به بحث و بررسی مفصلی دارد که از حوصله و هدف این نوشتار خارج است و ان شاء الله در نوشتارهای بعدی به آن پرداخته خواهد شد.

بررسی درگیری های اخیر بر سر مساله آب در کشور نشان می دهد که علت اصلی و در واقع زمینه ساز این اختلافات و درگیری ها، پروژه های انتقال آب بین حوزه ای بوده است. از یک سو ساکنین مبداء انتقال آب که خود با مسائل و بحران های ناشی از کمبود آب روبرو هستند، انتقال آب به جای دیگر را بی انصافی و ظلم در حق خود تلقی می کنند و از سوی دیگر، مناطق مقصد انتقال آب با وعده هایی که به آنان داده شده است، به این آب انتقال داده شده دل خوش کرده اند. اینکه اصل موضوع انتقال آب بین حوزه ای نقش اساسی در تشدید و ایجاد این درگیری ها داشته است، تقریبا به وضوح مشاهده می شود که در ماههای اخیر اکثر خبرگزاری ها و روزنامه های کشور به این موضوع پرداخته اند.

درگیری بر سر آب موضوع جدیدی نیست و از زمانی که عملا بقا و قدرت تمدن ها و حکومت ها وابسته به دسترسی هر چه بیشتر به منابع آب و بخصوص آبهای سطحی بوده است (بخصوص در مناطق خشک)، عملا این درگیری ها هم وجود داشته است و شاید تنها شکل و یا نحوه این درگیری ها تغییر کرده باشد. بررسی تاریخی و جغرافیایی مناطق دارای آب سطحی (مثل رودخانه ها) در مقایسه با مناطق خشک و کم آب (مثل خراسان جنوبی) که عملا از نعمت رودخانه های سطحی (به عنوان منبع اصلی آب) محروم بوده اند و تکیه اصلی آنها بر بهره برداری از منابع آب زیرزمینی از طریق سازه هایی مانند قنات بوده است، به خوبی نشان می دهد که مردمان مناطق خشک، عموما دارای روحیه ای جنگ گریز و صلح دوست بوده و هستند و درگیری ها و اختلافات شکل گرفته در این مناطق به طور قابل توجهی بسیار کمتر از مناطق دیگر بوده است (رجوع شود به کتاب "بیشینه قنات در تاریخ ایران" نوشته محمد برشان).

این مقدمه نسبتا طولانی از این بابت نقل شد تا به مدیران و تصمیم گیران استان بخصوص در بخش آب و نیز مدیران کشوری، اطمینان خاطر داده شود که بابت منطقه جنوب شرق کشور (و بخصوص استان خراسان جنوبی) نگرانی و دغدغه خاصی در راستای تامین و مدیریت منابع آب مورد نیاز نداشته باشند! با این شرایط حتی نیازی به شعار و وعده های توخالی دادن به مردم هم نیست!

وقتی بعد از گذشت بیش از 18 سال از وقوع بحران خشکسالی و کم آبی در منطقه (که البته قابل پیش بینی هم بود) با تمام اثرات شدید و جبران ناپذیر آن بر زندگی مردم استان و بخصوص روستاییان، هیچ اتفاقی نیفتاده است و گویا همه همه چیز آرام است، یعنی اینکه دلیلی برای نگرانی مدیران آب در این استان وجود ندارد!

وقتی بعد از گذشت بیش از 11 سال از وعده های توخالی و کاذب و امیدهای واهی دادن به مردم برای تامین و انتقال آب به استان هیچ اتفاقی نیفتاده است (البته این موضوع به معنای موافق بودن نگارنده با انتقال آب بین حوزه ای نمی باشد) یعنی اینکه مسوولان عزیز راحت بخوابید که مردم هم برای اینکه احساس عذاب وجدان نکنید، برای هم دردی با شما خود را به خواب خودخواسته زده اند!

وقتی تمام برنامه های توسعه استانی با حدود 800 هزار نفر جمعیت، صرفا روی کاغذ باقی مانده است (البته هر چند در بسیاری از زمینه های سند و برنامه مشخصی حتی روی کاغذ هم برای استان وجود نداشته و ندارد) و با وجود تمام مشکلات ناشی از این عدم توسعه نیافتگی، مردمانش با سیلی صورت خود را سرخ می کنند، یعنی اینکه اگر استان خراسان جنوبی را در برنامه های توسعه کشور فراموش کرده اند، نه شما ( به عنوان مدیران استان) را و نه ما (به عنوان مردمان این سرزمین) را غمی نیست. مطمئن باشید از صمیم قلب باور داریم که "اول همسایه و بعد خانه" و یا به عبارت بهتر " اول همسایه و اصلا ما"!.

وقتی با وجود اینکه هنوز برنامه و سند مشخصی برای توسعه استان تعریف نشده است و تقریبا تمام برنامه های توسعه آن به آبی گره خورده است که رسیدن آن به استان در هاله ای از ابهام قرار دارد ( و با فرض اینکه عملیاتی هم باشد حداقل 10 سال در بهترین حالت طول خواهد کشید) و اتفاقی نیفتاده است، یعنی اینکه مدیران استان حق دارند اصلا نگران آینده نباشند و فعلا در جریانات سیاسی جاری در کشور خود را مشغول کنند!

وقتی استانی در سالهای نه چندان دور که چندان درگیر بحران آب و خشکسالی نبود، با مفهوم توسعه واقعی و در حد انتظار بیگانه بود، حال که استان با بحران آب و خشکسالی شدید دست و پنچه نرم می کند، کسی نمی تواند از مدیران و مسوولین استانی توقع و انتظار تلاش برای توسعه (پایدار) استان را داشته باشد!

و از این دست موارد زیادند تا ما را به این نتیجه برساند که هنوز هیچ اتفاقی نیفتاده است و لذا در مدیران استان هم عزم جدی برای حل مشکلات و بحران ها و یا لااقل تلاش (منطقی و با برنامه و در مسیر صحیح) در راستای حل آنها وجود ندارد. گویا سیستم مدیریتی استان هم به تبع کشور همان سیستم مدیریت بحران است، یعنی باید بنشینیم و منتظر باشیم تا اتفاقی افتاد و آن گاه هنر مدیریت خود را به رخ مشکلات و بحران های به وجود آمده بکشیم.  

هدف از ذکر این موارد پیدا کردن مقصر در ایجاد شرایط فعلی استان و یا انگشت اتهام را به سمت هم گرفتن نیست، بلکه هدف این است تا تلاش کنیم حداقل به عنوان نخستین قدم جدی در راستای رشد و توسعه واقعی (و نه کاذب) استان به این بلوغ فکری برسیم که شرایط فعلی استان نتیجه اقدامات مجموعه مردم و مسوولین بوده است و با درک این موضوع در جهت حل این مشکلات همفکری و همکاری نماییم که:

آتش به دو دست خویش در خرمن خویش       من خود زده ام که را کنم دشمن خویش

از نظر دور نداریم که در مجموعه سه وجهی مردم، مدیران و مشکلات موجود در استان، علیرغم صبر و حوصله ستودنی مردمان استان و نیز تلاش های مدیران، این مشکلات هستند که روز به روز شدید تر، بزرگ تر و فربه ترمی شوند و گمان نکنیم که صبر و نجابت و حوصله این مشکلات و بحران ها هم به اندازه مردمانی خواهد بود که باید تحملشان کنند. دیر یا زود (که البته متاسفانه بهتر است بگوییم زود یا خیلی زود!) عواقب و اثرات این مشکلات دامن همه را از خشک و تر، از مقصر و بی گناه، خواهد گرفت و آن زمانی خواهد بود که گره این مشکلات را نه با دست و نه با دندان نمی توان باز کرد. شاید امروز نتوان گره این مشکلات و بحران های موجود در استان را با دست باز کرد و نیاز به دندان باشد، اما فردایی اگر باشد، دیگر دندانهایمان (و البته دندانهایشان) را هم یارای باز کردن گره های کور و پیچیده مشکلات نخواهد بود.